هنر خاتم کاری
هنر خاتم کاری
تاريخچه خاتم کاري
درباره مخترع و مبتکر خاتم بين خاتم سازان و هنرمندان روايات گوناگوني وجود دارد ولي آنچه قابل ذکر است آن است که به درستي معلوم نيست اولين بار خاتم سازي را چه کسي ابداع کرده است. در دايرة المعارف فارسي آمده است: «زمان آغاز اين هنر دانسته نيست و آنچه درباره آن گفته مي شود با افسانه همراه است. برخي از استادان خاتم ساز هنوز بر اين عقيده اند که هنر خاتم سازي معجزه ابراهيم پيغمبر است.»
صنعتگران مصري اين روش را مانند بسياري از هنرها و پيشه هاي ديگر از قبطي ها اقتباس کرده اند، چندين قطعه و لوحه که روي آنها با چوب و استخوان موزاييک کاري شده است در عين الصيره نزديک قاهره در اوايل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها در موزه صنايع اسلامي قاهره يا موزه برلين وجود دارد که يکي از عالي ترين نمونه هاي اين صنعت در موزه متروپوليتن است.
از ديگر آثار و نمونه هاي تاريخي در اين هنر عبارتند از:
1. منبر خاتم کاري در مسجد عتيق شيراز داراي قدمت بيش از هزارسال.
2. سقف ايوان اصلي مسجد جامع عتيق شيراز مربوط به سده هشتم هجري (سده چهاردهم ميلادي).
3. درهاي خاتم قصر رويايي تيمور گورکاني به نام دلگشا در سمرقند و درهاي آرامگاه وي در سال 807 هجري (1405ميلادي).
4. درهاي چوب گردو و روکش استخوان و ديگر چوب ها ساخته شده توسط هنرمندي به نام حبيب الله در سال 999هجري(1591ميلادي) که در موزه برلين نگهداري مي شود.
5. درهاي مزين به اشکال هندسي گل و بته، از شهر بخارا که در موزه ويکتوريا و آلبرت لندن موجود است.
6. منبر چوبي مسجد لنبان اصفهان با اشکال هندسي و اجزاي نقره اي مربوط به سال 1114هجري (1702ميلادي).
اوج شکوفايي و تکامل اين هنر در دوران صفويه بود، در اين دوران از گوشه و کنار ايران هنرمندان به اصفهان، پايتخت آن زمان آمدند و هنرهاي فراموش شده اين کشور از نو پايه گذاري شد و هنرمندان ضمن فعاليت در رشته هاي خاتم کاري، منبت کاري، کاشي کاري و گره چيني، به ترميم و ساختن ساختمان ها و آثار گذشته و بارگاه ها و اماکن مقدس تشويق و ترغيب شدند. بعدها در زمان قاجاريه به علت عدم توجه به هنرها اين هنر نيز همانند ساير هنرها از درجه اعتبار و اهميت افتاد و استادان و هنرمندان اين رشته در اين دوران در بدترين و سخت ترين شرايط زندگي مي کردند.
در سال 1307 اوايل دوران پهلوي مدرسه صنايع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاري (کمال الملک) تأسيس و اين هنرستان رونق و توسعه اي به هنرهاي دستي کشور بخشيد و پس از آن کارگاه هاي خاتم سازي و چند کارگاه ديگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکيل شد.
آثار به جا مانده جمعي از هنرمندان اصفهان، تهران و شيراز عبارتند از: اتاق هفت در هفت متري خاتم کاري شده با تمامي وسايل موجود در آن، کاخ مرمر به مدت چهار سال.
تالار خاتم مجلس شوراي ملي با 400متر مربع خاتم کاري.
هنر خاتم سازي بعد از انقلاب اسلامي در کارگاه خاتم سازي وزارت فرهنگ و هنر سابق تحت نام جديدي با وابستگي به وزارت فرهنگ و آموزش عالي ادامه يافت و از آن زمان تاکنون سمت و سوي طرح ها تغيير يافته و با حذف طرح هاي خارجي توجه بيشتري به سنت گرايي معطوف يافته و از آن به بعد خط و نوشته وارد خاتم شد.
تعريف خاتم
خاتم ترکيبي است از چند ضلعي هاي منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اوليه گوناگون در رنگ هاي مختلف تشکيل مي شود.
خاتم از هنرهاي دستي دقيق و پرکار است که توليد و ساخت آن احتياج به دقت و حوصله زياد دارد. چند ضلعي هايي که در خاتم سازي به کار مي آيد پنج، شش، هفت، هشت يا ده ضلعي است.
در لغت نامه دهخدا، خاتم ساز چنين معني شده است: «آنکه پاره هاي استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم سازي عمل خاتم ساز را گويند.»
در دايرةالمعارف فارسي درباره خاتم کاري و خاتم سازي آمده است:
«هنر آراستن سطح اشيا به صورتي شبيه موزاييک، با مثلث هاي کوچک.
طرح هاي گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسي بوده است. اين اشکال هندسي را با قراردادن مثلث هاي کوچک در کنار هم نقش بندي مي کنند. مثلث ها را از انواع چوب، فلز و استخوان مي سازند. هر چه مثلث ها ريزتر و ظريف تر باشند خاتم مرغوب تر است. در يک طرح خاتم، براي ساختن کوچک ترين واحد هندسي، حداقل سه مثلث و براي بزرگ ترين آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار مي رود.»
قديمي ترين آثار هنري خاتم کاري شده باقي مانده:
1. صندوق مرقد موسي بن جعفر و امام جواد در کاظمين مربوط به دوران شاه اسماعيل صفوي در سال 906هجري قمري ساخته شده توسط استاد محمد جمعه.
2. صندوق مرقد امام حسن عسکري در سامره و صندوق مرقد امام علي النقي مربوط به همان دور و استاد.
3. صندوق خاتم ضريح نرگس خاتون مادر مهدي موعود که در همان دوره ساخته و نصب شده است.
4. اثر زيبا و نفيس درب ورودي مدرسه چهارباغ اصفهان چندين بار توسط استادان اين هنر ترميم و مرمت شده است.
5. درب خاتم امام زاده شاه رضا در قمشه (شهرضا) مربوط به زمان سلطنت شاه طهماسب صفوي.
6. صندوق خاتم مرقد علي ساخته شده در زمان کريم خان زند و نصب آن در زمان لطفعلي خان زند.
7. صندوق خاتم مرقد سيد الشهدا و ابوالفضل در کربلا.
8. صندوق مقبره زينب در شام.
مواد اوليه در ساخت خاتم
انواع چوب(آبنوس- فوفل- گردو- بقم- عناب- نارنج- کهکم- کبوده).
انواع استخون (استخوان وعاج فيل- استخوان شتر- استخوان اسب).
مفتولهاي فلزي(برنج- آلومينيوم و بعضاً نقره).
صدف- نخ پرک- سريشم- لاک.
وسايل و ابزار کار در هنر خاتم سازي
ابزار عمومي شامل چکش - اره- دريل و مته و. . .
ابزار اصلي و مخصوص شامل انواع اره ها - انواع سوهان - انواع رنده- پرس- تيره دار يا خط کش قفل- مقار- انواع تنگ ها - چسب هاي مخصوص و . . .
مراحل توليد خاتم
ابتدا انواع چوب ها و استخوان ها را در رنگ هاي مختلف تهيه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول 30 سانتيمتر و قطر 1تا 2/5 ميليمتر مي برند و از آنها مثلث هايي تهيه مي شود که پس از سوهان کاري تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح در آمده و براي تکميل طرح نياز به مفتول هاي سيمي به صورت مثلث بوده که براي آماده سازي آنها نيز مراحل مختلفي طي مي شود. سپس براي درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالي که مورد نظر است را به وسيله استادکار کشيده و اين مثلث هاي چوبي، استخواني و فلزي با دستان با مهارت و استادانه هنرمند در کنارهم به وسيله سريشم قرار داده و چسبانده مي شوند و به وسيله نخ محکم مي گردند که از اين کار اصطلاحاً «پره» درست مي شود، بعد از چند ساعت نخ ها باز شده را در کنار هم قرار مي د هند و مجدداً با چسب به هم چسبانده مي شوند که حاصل آن «توگلو» به دست مي آيد. مرحله بعدي که به «گل پيچي» مشهور است به وسيله سيم مفتولي گردي که به صورت شش ضلعي منظم آماده مي شود و به آن «شمسه» مي گويند در اطراف هر ضلع شش سيم به وسيله سريشم چسبانده مي شود و با نخ محکم مي شود و حاصل آن طرح ستاره اي است، اين طرح ها آنقدر تکرار مي شوند تا به صورت طرح مورد نياز در آمده و سپس در زير فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش کاري و چسباندن لايه هاي بسيار نازک چوب در اطراف آن طرح اوليه يک خانم به وجود مي آيد که تمامي اين مراحل از ابتدا تا بدين جا بيش از 400مرحله کاري را شامل مي شود.
خاتم ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روي سطح کار به وسيله چسب مخصوص چسبانده شده و با ايجاد طرح هاي گوناگون و قرينه سازي تمامي طرح به وسيله خاتم مزين مي گردد که پس از برخي ترميم ها، سوهان، سمباده و بتونه کاري ونهايتاً ساييدن و صاف کردن سطح خاتم، کار براي روغن کاري و جلابخشي به وسيله مواد مخصوص مانند ساير سيلر و کيلر و پوليستر آماده مي شود.
مرغوبيت يک خاتم خوب به ريزنقشي و منظم بودن طرح بستگي دارد که همه اين ها در مهارت استادکار در تهيه مواد اوليه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسيار زياد خلاصه مي شود.
خصوصيات يک خاتم و محصول مرغوب و هنري
1. صاف بودن سطح کار و خالي نبودن هيچ جاي خاتم.
2. يکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم.
3. عدم تغيير در رنگ و شکل.
4. ترميم کاري ها و بتونه کاري ها در سطح کار مشخص نباشند.
5. قرينه بودن تمامي گل ها و اشکال در سطح کار و زوايا و اضلاع.
6. دقيق و مهندسي بودن اساس و ساختمان طرح که تمامي ابعاد با هم همسان، قرينه و يک اندازه باشند که البته اگر شاسي طرح دقيق نباشد بهترين خاتم نيز بر روي آن نما و جلوه اي ندارد و کل طرح را از بين مي برد به همين جهت است که يک هنرمند خاتم ساز بايد يک نجار چيره دست هم باشد.
7. رنگ کاري و روکش دادن محصول بايستي ماهرانه و بدون خدشه و هر عيبي باشد.
8. نقش ها و مثلث ها هر چه ريزتر باشد کيفيت و ارزش کار بيشتر است.
مهم ترين مراکز خاتم سازي در ايران شيراز، اصفهان و تهران هستند که البته اکثر خاتم سازان در تهران اصفهاني يا شيرازي هستند.
تذکر مهم: کليه محصولات خاتم کاري شده بايستي دور از حرارت، رطوبت و نور مستقيم خورشيد نگهداري شوند و از تميز کردن آنها با پارچه مرطوب و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روي سطوح خاتم اجتناب نماييد
تعداد نظرات ۰